Рамазонни қадрлаш (28): Рамазон ва амалларнинг қабул этилиши (2)

0

Аллоҳ таоло бу оятларда Бани Исроилга аждодларининг жиноятларини зикр қилиб хитоб қилди. Аллоҳ таоло уларга хитоб қилар экан, уларнинг бу аждодларга мансуб бўлгани учун эмас, балки худди бу жиноятларни улар қилганидек хитоб қилди.

قال تعالى: {وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا} (البقرة: 72)

Аллоҳ таоло айтади: «Эсланг, бир жонни ўлдириб, у ҳақда ихтилофлашиб қолган эдингиз» (Бақара, 72).

قال تعالى: {وَإِذْ قُلْتُمْ يَامُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ} (البقرة: 61)

Аллоҳ таоло айтади: «Эсланг (эй Исроил зурриёти), «Эй Мусо, биргина таомга асло сабр қилмаймиз», деган эдингиз» (Бақара, 61).

Кўриб турганингиздек, Аллоҳ таоло яҳудларга гуёки аждодлари эмас, уларнинг ўзи бу жиноятларни содир этгандек хитоб қилди. Аллоҳ таоло Қуръон нозил қилган пайтдаги яҳудларни Бани Исроил миллатининг энг фазилатли даврига мансуб бўлиш шарафидан маҳрум қилади. Аллоҳ таоло Қуръоннинг икки жойида Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб ва улардан кейинги пайғамбарлар тўғрисида гапирар экан, кетма-кет икки саҳифада ҳозирги яҳудлар билан Бани Исроил пайғамбарлари бошқа-бошқа уммат эканига ишора қилади.

قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: {تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ} (البقرة: 134)

Аллоҳ таоло айтади: «Улар (яъни Иброҳим ва фарзандлари) ўтиб кетган бир умматдир. Уларга қилган ишларининг жазо ёки мукофоти бўлур ва сизларга ҳам ўзингиз қилган ишларнинг жазо ёки мукофоти бўлур. Сизлар уларнинг амалларидан сўроқ қилинмайсизлар» (Бақара, 134).

Аллоҳ таоло мазкур оятларда ҳақиқий мансублик тўғрисида гапирар экан, Иброҳим алайҳиссалом қиссасини ҳикоя қилар экан, ўтган замон феълини қўллади. Сўнг Каъбани қуришга келганда ҳозирги замон феълини ишлатди.

قَالَ عَزَّ وَجَلَّ: {وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ} (البقرة: 127)

Аллоҳ таоло айтади: «Иброҳим ва Исмоил Каъбанинг пойдеворларини кўтарар экан, «Раббимиз, биздан қабул қил, албатта, Сен эшитувчи ва билувчи Зотсан», дейишар эди».

Одатда араб тилида ўтган замонда бўлиб ўтган бирор ҳодиса ҳозирги замон феъли билан таъбир қилинса, тингловчилар зеҳнида ушбу ҳодисани гавдалантириш, уни худди ҳозирда кўриб тургандек хаёлга келтириш мақсад қилинади. Демак, Аллоҳ таоло бизлардан бу оятга гуёки бу воқеани худди кўзларимиз билан кўриб тургандек, Иброҳим алайҳиссаломнинг дуоларини эшитиб тургандек муносабатда бўлишимизни хоҳлади. Оятдаги улуғ маънони ҳис қилиш учун воқеани Қуръон хоҳлагандек мушоҳада этиш лозим. Аллоҳ таоло воқеани чуқур тасаввур қилишимиз, уни гуёки кўзларимиз билан кўриб, қулоқларимиз билан эшитиб тургандек ҳис қилишимиз учун оятда «Иброҳим айтди, деди» деган сўзларни келтирмади. Шунингдек, оятда Исмоил алайҳиссалом Иброҳим алайҳиссаломдан кейин зикр қилиниши уларнинг мартабадаги тартибини ифода қилади. Зеро, ҳар кимнинг солиҳ сўз ва ишларда ўз мартабаси бор. Улар «Раббимиз, биздан қабул қил», дедилар. Бу дуо Каъбани бино қилиш асносида ҳам, бинони битирганларидан кейин ҳам уларнинг тилидан тушмас эди. Бу уларнинг нечоғлик амалларининг мақбул бўлишига эътибор қилганларига далолат қилади.

عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ، قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: …حَتَّى إِذَا ارْتَفَعَ البِنَاءُ، جَاءَ بِهَذَا الحَجَرِ فَوَضَعَهُ لَهُ فَقَامَ عَلَيْهِ، وَهُوَ يَبْنِي وَإِسْمَاعِيلُ يُنَاوِلُهُ الحِجَارَةَ، وَهُمَا يَقُولاَنِ: {رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ العَلِيمُ} (البقرة: 127)

Ибн Аббос разияллоҳу анҳумо айтади: «… Бино қад ростлагач, Исмоил мана бу тош (Мақоми Иброҳим)ни олиб келиб, Иброҳимнинг оёғи остига қўйиб берди ва у тошнинг устига чиқиб олди. Иброҳим тошларни терар, Исмоил эса унга тош узатар эди. Улар биргаликда «Раббимиз, биздан қабул қил, албатта, Сен эшитувчи ва билувчи Зотсан», дейишар эди…»[1].

Иморат қуриш машаққатли иш. Одатда инсон машаққатли иш қилса бутун эътибори шунга қаратилган бўлиб қолади. Шундай бўлса-да меҳнатнинг оғирлиги ота-бола қалбларининг эътибори амалнинг мақбул бўлишига қаратилишига тўсқинлик қилмади. Бошқача қилиб айтганда, асосий эътиборлари амалнинг мақбул бўлишига қаратилган эди. Шунингдек, амалнинг шарафли ва фазилатли амал экани ҳам уларни уни қабул бўлишига эътибор қаратишдан тўсиб қўймади. Улар «биз Аллоҳ буюрган улуғ бир ишни қиляпмиз экан, амалимиз мақбул бўлиши кафолатлангандир», деган ўйга бормадилар.

ثنا مُحَمَّدُ بْنُ يَزِيدَ بْنِ خُنَيْسٍ الْمَكِيُّ عَنْ وُهَيْبِ بْنِ الْوَرْدِ قَالَ: قَرَأَ وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا. زَادَ ابْنُ خُنَيْسٍ فِي حَدِيثِهِ، ثُمَّ يَبْكِي. فَقَالَ وُهَيْبٌ يَا خَلِيلَ الرَّحْمَنِ تَرْفَعُ قَوَائِمَ بَيْتِ الرَّحْمَنِ وَأَنْتَ مُشْفِقٌ أَنْ لَا يَقْبَلَ منك.

Муҳаммад ибн Язид ибн Хунайс Маккий айтади: «Вуҳайб ибн Вард «Иброҳим ва Исмоил Каъбанинг пойдеворларини кўтарар экан, «Раббимиз, биздан қабул қил, албатта, Сен эшитувчи ва билувчи Зотсан», дейишар эди» оятини ўқиб йиғлади. Вуҳайб деди: «Эй Раҳмоннинг халили, Раҳмоннинг уйи пойдеворларини кўтараяпсиз-у, шунга қарамай сиздан бу амалингиз қабул қилинмай қолишидан қўрқмоқдасиз!»[2].

Вуҳайб ибн Вард бу сўзлари билан гуёки амалларини Аллоҳга миннат қиладиган алданган инсонларга хитоб қилади. Бундай инсонлар «рўза тутдик», «намоз ўқидик», «закот бердик», «садақа улашдик», деб кериладилар. Ҳолбуки, Аллоҳнинг халили Иброҳим алайҳиссалом Ер юзидаги энг улуғ уй бўлмиш Аллоҳнинг уйини заминдаги энг улуғ маконда, ўша замондаги ер юзидаги энг улуғ инсон қўллари билан қурар экан, Аллоҳ амалини қабул қилмай қўйишидан хавотирда эди.

أَنَّ عَائِشَةَ، زَوْجَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَتْ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَنْ هَذِهِ الآيَةِ: {وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ} (المؤمنون: 60) قَالَتْ عَائِشَةُ: أَهُمُ الَّذِينَ يَشْرَبُونَ الخَمْرَ وَيَسْرِقُونَ؟ قَالَ: “لَا يَا بِنْتَ الصِّدِّيقِ، وَلَكِنَّهُمُ الَّذِينَ يَصُومُونَ وَيُصَلُّونَ وَيَتَصَدَّقُونَ، وَهُمْ يَخَافُونَ أَنْ لَا تُقْبَلَ مِنْهُمْ {أُولَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ} (المؤمنون: 61)”

Ойша разияллоҳу анҳо айтади: «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва салламдан «(Аллоҳ йўлидаги закот, садақа ва хайр-эҳсон каби) берадиган нарсаларини берар экан, қалблари Раббиларига қайтишларини (ва Раббилари улардан рози бўлмай, амалларини қабул қилмай қолишини) ўйлаб қўрқиб турадилар» (Мўъминун, 60) деган оят тафсири ҳақида сўрадим. «Улар ароқ ичадиган ва ўғирлик қиладиган кимсаларми?», дедим. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Йўқ, Сиддиқнинг қизи! Балки улар рўза тутадиган, намоз ўқийдиган, садақа қиладиган кишилар бўлиб, амаллари қабул бўлмай қолишидан қўрқадилар». «Ана ўшалар яхши амалларга шошиладилар, солиҳ амаллар сари кимўзарга ўйнайдилар» (Мўъминун, 61)[3].

Амал қанчалик катта ва улуғ бўлса, инсон унинг қабул бўлмай қолишидан шунчалик хавотирга тушади. Дунё аҳли мол-дунёси кўпайган сари, мансаби юксалган сари уни қўриқлашга интилганидек, йўқотишдан хавотир қилганидек, мўмин киши амалининг номақбул бўлишидан хавотир олади. Мўмин киши садақа қилса, унга риё аралашишидан қўрқади, садақаси кўпайган ва ортган сари қўрқуви ҳам ошиб бораверади. Аллоҳ муваффақ қилмаган инсонлар садақаси кўпайган сари хотиржамлиги ошиб бораверади, гуёки садақанинг кўплиги унинг мақбул бўлишини кафолатлайдигандек. Аллоҳ муваффақ қилганлар бунинг акси: улар учун амал қанчалик улуғ бўлса, унинг мақбул бўлмай қолиш хавфи, хавотири ҳам шунча катта бўлади. Саҳобалар рамазон ойида қилинган амалларнинг қадрини билганлари учун ҳар йили олти ойгача бу амалларнинг қабул қилишини сўраб Аллоҳга дуо қилар эдилар. Чунки улар бу ойни чинакам қадрлайдиган инсонлар бўлишган эди. Олти ой «Эй Аллоҳ, рамазонимизни қабул қил», деб илтижо қилишар эди.

كَانَ يَحْيَى بْنُ مُعَاذٍ، يَقُولُ فِي مُنَاجَاتِهِ: “إِلَهِي مَا أَكْرَمَكَ، إِنْ كَانَتِ الطَّاعَاتُ فَأَنْتَ الْيَوْمَ تَبْذُلُهَا وَغَدًا تَقْبَلُهَا، وَإِنْ كَانَتِ الذُّنُوبُ فَأَنْتَ الْيَوْمَ تَسْتُرُهَا، وَغَدًا تَغْفِرُهَا، فَنَحْنُ مِنَ الطَّاعَاتِ بَيْنَ عَطِيَّتِكَ وَقَبُوُلَكَ، وَمَنَ الذُّنُوبِ بَيْنَ سَتْرِكَ وَمَغْفِرَتِكَ”

Яҳё ибн Муоз Аллоҳга муножот қилар экан шундай дер эди: «Илоҳим, нечоғлик саховатлисан! Қилганимиз тоат-ибодат бўлса, Сен уларни бугун ўзинг бериб, эртага Ўзинг қабул қиласан, аксинча, гуноҳ бўлса, бугун уларни Ўзинг тўсиб, эртага Ўзинг кечирасан. Бинобарин, тоатларимизда Сенинг инъоминг ва қабулинг ўртасида бўлсак, гуноҳларимизда Сенинг сатринг ва мағфиратинг ўртасидамиз»[4].

Аллоҳдан амалнинг қабул бўлишини сўраш аслида қалбнинг иши. Тил эса қалбдагини таъбир қилади, холос. Агар тил одат ва тақлид юзасидан қабулни сўраса-ю, қалб эса худди амалнинг мақбуллиги кафолатлагандек бошқа нарсалар билан машғул бўлса, амал мақбул бўлмайди. Асосийси, қалб амални мақбул бўлишини сўраш билан машғул бўлиши ва унинг қабул бўлмай қолишидан хавотирда бўлиши керак. Қалб амалнинг мақбуллигига эътибор бериши учун амални улуғлаши, унинг самараси, баракаси, дунё ва охиратдаги фойдаси тўғрисида, шунингдек, мақбул бўлмай қолса қанча зиён кўриши тўғрисида тафаккур қилиши лозим.

Инсон қалби рамазон ойининг улуғлиги, бу ойнинг нечоғлик мағфират ва Қуръонга боғлиқлиги, Қуръон нуридан фойдаланиш учун энг муносиб фурсат экани, бу ойдан гуноҳлари мағфират қилинмай чиққан инсон мақсадига эришмай, катта зарар билан чиқиши, бу ойнинг фазл-марҳаматидан маҳрум бўлиш шунчаки фазл-марҳаматдан маҳрум бўлиш эмас, балки буткул муваффақиятсизлик, ноумидлик ва зиёнга кўчиб ўтиш экани хусусида тафаккур қилса, ана ўшанда чинакамига амалларининг мақбул бўлишига интила бошлайди, Аллоҳдан қабул қилишини илтижо қилиб сўрайди. Инсоният борки, «хайба» – муваффақиятсизлик ва ноумидликни ёмон кўради. Зеро, инсон бир нарсага бор куч-имконияти билан интилса-ю, истагига, интилганига эришолмаса, бундан ёмони йўқ! Шунинг учун «хайба» сўзи Қуръони каримда тўрт ўринда энг ёмон ҳолатларни таърифлаш учун ишлатилган.

قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: {وَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٍ} (إبراهيم: 15)

Аллоҳ таоло айтади: «Пайғамбарлар (қавмларига қарши) Аллоҳдан ғалаба талаб қилдилар. Ҳар бир мутакаббир-зўравон ва беписанд-қайсар кимсалар муродига етолмадилар» (Иброҳим, 15).

قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: {قَالَ لَهُمْ مُوسَى وَيْلَكُمْ لَا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذَابٍ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَى} (طه: 61)

Мусо алайҳиссалом билан сеҳргарлар ўртасида бўлиб ўтган суҳбат хусусида Аллоҳ таоло айтади: «Мусо уларга айтди: «Ҳолларингга вой бўлгурлар, Аллоҳга ёлғон тўқимангларки, азоб юбориб таг-тубингиз билан ҳалок қилмасин! Бўҳтон қилганлар муродига етмаслиги муқаррар» (Тоҳа, 61).

قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: {وَعَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ وَقَدْ خَابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْمًا} (طه: 111).

Аллоҳ таоло айтади: «Қиёмат кунида юзлар мудом тирик ва (махлуқотларининг ишларини) бошқариб турувчи Зотга таслим бўлади. Дарҳақиқат, у кунда зулм билан келганлар муродига етмайди» (Тоҳа, 111).

قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: {قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا} (الشمس: 9-10)

Аллоҳ таоло айтади: «Дарҳақиқат, қалбини (иймон ва солиҳ амал билан) поклаган нажот топади, уни (ҳидоятдан) тўсган муродига етмайди» (Шамс, 9-10).

Оятда кўриб турганингиздек, Аллоҳ таоло муродга етмасликни нажотнинг қаршисида зикр қилди. Демак, муродига етмаган, ноумид инсон нажотдан маҳрумдир. Бинобарин, рамазон ойида мағфиратдан маҳрум бўлган инсон муродиган етмаган, зарар кўрган бўлади.

[1] Бухорий (3364)

[2]  «Тафсири Ибн Абу Ҳотим» (1/233, 1240-асар).

[3] Термизий (3175), Ибн Можа (4198), «Саҳиҳа» (162). Ҳадис матни Термизийга оид.

[4] Байҳақий. «Шуаб ал-иймон», 6/289, 4201.

Изоҳ қолдиринг