Аксарият фуқаҳолар фикрига кўра – кўпчилик салафлар фикри ҳам шу – бу ҳадислар ўз ичига олган барча ваъидларда (азоб ҳақидаги таҳдидларда) ҳужжатликка ярайди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобалари ва улардан кейин тобеинлар ушбу ҳадисларга амал қилишни эътироф этганлари каби уларда келган ваъидни ҳам эътироф этишар, маълум бир ишни қилувчига ҳадисда айтилган ваъид етишини умумий ҳолда очиқ айтишар эди. Бу масала уларнинг сўзларида ва фатволарида кенг тарқалган. Чунки ваъид баъзан зоҳир (бошқа маънога ҳам эҳтимоли бор бўлган) далиллар билан, баъзан қатъий (бошқа маънога эҳтимоли йўқ) далиллар билан собит бўлган шаръий ҳукмлардан саналади. Матлуб (олимдан талаб этилган нарса) ваъид ҳақида тўла ишончли илмга (яқийнга) эга бўлиш эмас, балки яқийнни ва ғолиб гумонни ўз ичига олган эътиқодда бўлиш матлубдир. Шунингдек, амалий ҳукмлардаги талаб ҳам шудир.
“Аллоҳ таоло мана бу ишни ҳаром қилган ва уни қилганга мужмал (тафсилоти аниқ айтилмаган) жазо билан таҳдид этган”, деб эътиқод қилиш билан “Аллоҳ таоло бу ишни ҳаром қилган ва уни қилганга муайян (қандай жазолиги аниқ айтилган) жазо билан таҳдид этган”, деб эътиқод қилиш ўртасида фарқ йўқ, чунки ҳар иккиси Аллоҳ таолога нисбат берилган хабардир. Демак, Унинг номидан биринчиси билан мутлақ (умумий) далил билан хабар бериш жоиз бўлгани каби иккинчиси билан ҳам хабар бериш жоиз. Балки, «ваъид хусусида шунга амал қилиш таъкидлироқдир», деса тўғри бўлади.
Шунинг учун (мужтаҳид уламолар) тарғиб (яхшиликка қизиқтириш) ва тарҳиб (ёмонликдан қўрқитиш) ҳақидаги ҳадисларнинг санадларига енгилроқ қарар, аҳкомлар ҳақидаги ҳадисларнинг санадларига эса, жиддий эътибор қилар эдилар. Чунки ваъид (азоб ҳақида таҳдид) борлигига ишониш нафсларни (ўша ишни) тарк қилишга олиб боради. Натижада, агар ўша ваъид ҳақ бўлса, инсон нажот топади. Борди-ю ҳақ бўлмаса, балки ўша ишга бериладиган жазо айтилган ваъиддан кўра енгилроқ бўлса, жазони қаттиқроқ деб ишониши ўша ишни тарк этишига сабаб бўлса, бу хатонинг инсонга зарари йўқ. Чунки уқубатни камроқ деб эътиқод қилса ҳам хато қилиб қўйиши мумкин. Шунингдек, ваъиддаги зиёдаликнинг бор ёки йўқ эканига ишонмаса ҳам, хато қилиши мумкин. Бу хато эса унинг наздида ўша ишни енгил ва арзимас санайдиган қилиб қўйиши, натижада, уқубат зиёда экани аниқ бўлиб қолса, у азобга мустаҳиқ бўлиб қолиши ёки унда ўшанга лойиқлик сабаби пайдо бўлиши мумкин. Демак, ҳар икки ҳолатдаги, яъни ваъидни бор ёки йўқ деб эътиқод қилган ҳолатдаги хато ҳам баробар бўлиб, ваъидни борлигини эътиқод қилган тақдирда азобдан қутулиб қолишга яқинроқ бўлади ва шуниси яхшироқ бўлиб чиқади.
Мана шу далил билан аксарият уламолар ман қилувчи далилни рухсат берувчи далилдан рожиҳ (кучли) санаганлар ва кўпчилик фуқаҳолар шунга биноан кўп ҳукмларда эҳтиёт йўлини тутганлар. Ҳар ишда эҳтиёт бўлиш яхши эканига оқиллар иттифоқ қилганлар, деб айтилса ҳам хато бўлмайди.
Кишининг ваъид йўқ деб эътиқод қилиш билан хатога йўл қўйишдан қўрқиши бундай деб эътиқод қилмасликдаги хатодан қўрқишига муқобил бўлса, уни шундай (яъни ваъид бор деб) эътиқод қилишга ҳамда бу эътиқоди билан ҳосил бўлувчи нажотга олиб келган далил муориздан (қарши далилдан) саломат далил бўлиб қолади.
“Бирон ишга ваъид борлигига қатъий далилнинг йўқлиги ваъиднинг йўқлигига далилдир, бу худди Мусҳафдагидан зиёда қироатларга мутавотир хабарнинг йўқлигига ўхшайди”, деб айтиш тўғри эмас. Чунки далилнинг йўқлиги далилланаётган нарсанинг йўқлигини англатмайди. Ким калом аҳлининг бир тоифасига ўхшаб, илмий (яъни билиш ва эътиқод қилиш лозим бўлган) ишлардан бирон нарсани унинг борлигига қатъий далил бўлмагани учун қатъий рад этса, у аниқ хато қилган бўлади. Лекин, агар бир нарсанинг борлиги далилнинг бўлишини кўрсатади, деб билсак ва далил йўқлиги маълум бўлса, далилланадиган нарсанинг йўқлигини қатъий айтамиз. Чунки лозимнинг йўқлиги малзумнинг йўқлигига далилдир. Яхши биламизки, Аллоҳнинг Китобини ва динини етказишни тақозо қилувчи сабаблар жуда кўп, одамларга етказиш оммавий зарурат бўлган нарсаларни яшириш умматга жоиз эмас. Модомики, (беш вақт намоздан ташқари) олтинчи намоз ёки (Қуръондаги суралардан) бошқа бирор сура умуман нақл қилинмаган экан, унинг йўқлиги аниқдир.
Ваъид мавзуси эса бу бобдан эмас. Чунки феълга (яъни бир ишни қилишга) бўлган ҳар бир ваъид мутавотир шаклда нақл қилиниши вожиб эмас, шунингдек, бу (мутавотирлик) ўша феълнинг ҳукмида ҳам вожиб эмас. Демак, аниқ бўлдики, ваъидни ўз ичига олган ҳадислар тақозосига амал қилиш қуйидаги эътиқод билан вожиб бўлади: ушбу феълни қилувчи мана шу ваъид билан огоҳлантирилди, лекин унга ваъид етиши учун баъзи шартлар топилиши ва монелар бўлмаслиги керак.
Бу қоида мисоллар ёрдамида ойдинлашади. Масалан, саҳиҳ ҳадисда келганки, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Аллоҳ таоло рибо еювчини (судхўрни) ҳам, уни едирувчини ҳам, котибини (ёзиб турувчини) ҳам, гувоҳларни ҳам лаънатласин», деганлар[1]. Бошқа бир саҳиҳ ҳадисда айтилишича, икки соъни бир соъ муқобилига қўлма-қўл сотган одамга: «Уҳ! Айни рибо», деганлар[2]. Яна айтганлар: «Буғдойни буғдойга сотиш рибодир, фақат ҳа-ҳа (яъни қани, ҳа ол, ҳа бер, қилиб, қўлма-қўл) бўлсагина рибо бўлмайди»[3]. Бу эса рибонинг ҳар икки тури – фазл ва насия риболари ҳадис маъноси ичига киришини вожиб қилади.
Кейин Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: «Рибо фақат насияда бўлади»[4], деган сўзларини эшитиб, икки соъни бир соъга қўлма-қўл сотишни ҳалол санаган Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ва унинг асҳоблари – Абу Шаъсо, Ато, Товус, Саид ибн Жубайр каби Макканинг аъёнларидан бўлган, умматнинг илм ва амалда энг афзал кишилари ёки уларга тақлид қилган бошқа кишилар ҳақида «уларга судхўрга айтилган лаънат етади», деб эътиқод қилиш мусулмон кишига дуруст эмас. Чунки улар буни умумий ҳолда жоиз таъвил билан тушунганлар. Айтишларича, Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ва айрим асҳоблари бу фикрдан қайтган эканлар[5], далил етиб келмагани боис бу фикрдан қайтмаганлар эса, маъзурдир[6].
[1] Имом Муслим Жобир розияллоҳу анҳудан (1598) ва Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан (1597) ривоят қилган.
[2] Имом Бухорий (2312) ва Имом Муслим (1594) Абу Саид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилганлар.
[3] Имом Бухорий (2170) ва Имом Муслим (1586) Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан ривоят қилганлар.
[4] Имом Бухорий (2178) ва Имом Муслим (1596) Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилганлар.
[5] Аҳмад (11479) ва Ибн Можа (2258) ривоят қилганлар.
[6] Қавс ичида берилган қўшимча сўз ва изоҳлар таржимонга тегишли.
