Рамазонни қадрлаш (10): Амалнинг мақбул бўлиш босқичлари (2)

0

Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳнинг бу борада ажойиб сўзлари бор.

عَنِ الْحَسَنِ قَالَ: ” إِنَّ الْمُؤْمِنَ قَوَّامٌ عَلَى نَفْسِهِ، يُحَاسِبُ نَفْسَهُ لِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ، وَإِنَّمَا خَفَّ الْحِسَابُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَوْمٍ حَاسَبُوا أَنْفُسَهُمْ فِي الدُّنْيَا، وَإِنَّمَا شَقَّ الْحِسَابُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَوْمٍ أَخَذُوا هَذَا الْأَمْرَ مِنْ غَيْرِ مُحَاسَبَةٍ، إِنَّ الْمُؤْمِنَ يَفْجَأُهُ الشَّيْءَ يُعْجِبُهُ، فَيَقُولُ: وَاللَّهِ إِنِّي لَأَشْتَهِيكَ، وَإِنَّكَ لَمِنْ حَاجَتِي، وَلَكِنْ وَاللَّهِ مَا مِنْ صِلَةٍ إِلَيْكَ، هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ، حِيلَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ، وَيَفْرُطُ مِنْهُ الشَّيْءُ فَيَرْجِعُ إِلَى نَفْسِهِ، فَيَقُولُ: مَا أَرَدْتُ إِلَى هَذَا، مَا لِي وَلِهَذَا، وَاللَّهِ لَا أَعُودُ إِلَى هَذَا أَبَدًا إِنْ شَاءَ اللَّهُ، إِنَّ الْمُؤْمِنِينَ قَوْمٌ أَوْثَقَهُمُ الْقُرْآنُ، وَحَالَ بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ هَلَكَتِهِمْ، إِنَّ الْمُؤْمِنَ أَسِيرٌ فِي الدُّنْيَا يَسْعَى فِي فِكَاكِ رَقَبَتِهِ، لَا يَأْمَنُ شَيْئًا حَتَّى يَلْقَى اللَّهَ، يَعْلَمُ أَنَّهُ مَأْخُوذٌ عَلَيْهِ فِي سَمْعِهِ، فِي بَصَرِهِ، فِي لِسَانِهِ، فِي جَوَارِحِهِ، يَعْلَمُ أَنَّهُ مَأْخُوذٌ عَلَيْهِ فِي ذَلِكَ كُلِّهِ “[1]

Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳ айтади: «Дарҳақиқат, мўмин киши нафси устидан назоратчидир. У ўзини Аллоҳ учун тергаб туради, ҳисоб-китоб қилади. Дунёда ўзини ҳисоб-китоб қилганларгагина қиёмат куни ҳисоб-китоб енгил кечади. Амалларни ҳисоб-китобсиз қилганларга қиёмат куни ҳисоб-китоб оғир бўлади. Албатта, мўмин кишига дунёда яхши кўрган нарсалари дуч келади. Шунда у айтади: «Аллоҳга қасамки, сени кўнглим тусайди, сенга эҳтиёжим ҳам бор. Лекин, Аллоҳга қасамки, сенга етишнинг имкони йўқ. Асло ва асло иложи йўқ. Сен билан менинг ўртамиз тўсилган!» Баъзан мўмин кишидан хато-камчилик содир бўлади ва тезда ўзига келиб айтади: «Мен буни қасд қилмаган эдим. Мен ўзи нега бундай қилдим-а?! Аллоҳга қасамки, иншааллоҳ, ҳаргиз бу ишга қўл урмайман». Дарҳақиқат, мўминлар шундай инсонларки, уларни Қуръон боғлаб қўйган, ҳалокатдан тўсиб қўйган. Мўмин киши дунёда гуё бир асирдир. У ўзини асирликдан халос этиш учун саъй-ҳаракат қилади. У то Аллоҳга йўлиққунга қадар ҳеч нарсадан хотиржам бўлмайди. У эшитган, кўрган, сўзлаган ва аъзолари билан бажарган ишлари – буларнинг барчаси учун жавоб беришини яхши билади».

Демак, мўмин киши солиҳ амал қилар экан, унинг қай тарзда адо қилинганидан қатъи назар мақбул бўлишига кафолат йўқлигини яхши билади. Амал қабул бўлиши учун чин қалбдан ва ихлос билан содир бўлиши лозим. Амални қай тарзда бажарилишидан қатъи назар Аллоҳ ажр-савоб бераверади, деган гап йўқ. Кўпчилик одамлар айтишади: «Намоз ўқиймиз, рўза тутамиз, садақа берамиз, ёмон иш қилаётганимиз йўқ! Бошига бирон мусибат тушса «Умримда бировга ёмонлик қилганим йўқ, ҳайронман», дейди. Бу гапи билан гуёки унинг бошига мусибат солган Зот Аллоҳни айблайди.

Кўпинча мўмин кишининг қалбига қилиши ҳалол бўлмаган ишлар ёки аслида ҳалол бўлса-да, фақат ҳаром йўллар билан қўлга киритиш мумкин бўлган ишлар дуч келади. Ҳар қандай одам ҳаётда нималарнидир яхши кўради. Бу инкор қилиб бўлмайдиган ҳақиқат, лекин муҳими ўша пайтда қандай йўл тутишда.

عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ؛ قَالَ: مَرَّ أَبُو حَازِمٍ فِي السُّوقِ، فَنَظَرَ إِلَى الْفَاكِهَةِ، فَقَالَ: مَوْعِدُكِ الْجَنَّةُ[2].

Абу Ҳозим раҳимаҳуллоҳ бозорга кириб меваларга кўзи тушади ва унга кўнгли кетади, бироқ ёнида уни сотиб олишга маблағи йўқ эди. Шунда у меваларга қарата: «Жаннатда учрашамиз!», дейди. Демак, мўмин кишига эришиш имконсиз бўлган нарса дуч келса, сабр қилади, ҳар қандай йўл билан, гарчи ношаръий йўл билан бўлса-да, уни қўлга киритишга ҳаракат қилмайди.

Шунингдек, мўмин кишидан баъзан хато-камчиликлар содир бўлади, гуноҳ ишга қўл уради. Бироқ у хатодан кейин, гуноҳдан кейин тезда ўзига келади ва нафсини маломат қила бошлайди, бировларнинг маломат қилишини кутиб ўтирмайди. Ҳатто қилган иши солиҳ амал бўлиб, унда риёкорликка йўл қўйган бўлишидан хавотир қилса ҳам ўзини маломат қилади. «Бу амал билан нимани мақсад қилдинг?», дея ўзини ҳисоб-китоб қилади, қайтиб гуноҳ ишга қўл урмаслик учун дилида азму қарор қилади.

– حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ صَالِحٍ قَالَ: حَدَّثَنِي اللَّيْثُ قَالَ: كَتَبَ إِلَيَّ هِشَامٌ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ: قَالَ أَبُو بَكْرٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ يَوْمًا: وَاللَّهِ مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ رَجُلٌ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ عُمَرَ، فَلَمَّا خَرَجَ رَجَعَ فَقَالَ: كَيْفَ حَلَفْتُ أَيْ بُنَيَّةُ؟ فَقُلْتُ لَهُ، فَقَالَ: أَعَزُّ عَلَيَّ، وَالْوَلَدُ أَلْوَطُ[3]

(قال الشيخ الألباني) :  حسن

Абу Бакр разияллоҳу анҳу ўзидан сўнг Умар разияллоҳу анҳуни халифа қилиб қолдиришни ўйлар эди. Бир куни Абу Бакр разияллоҳу анҳу деди: «Аллоҳга қасамки, ер юзида ҳеч кимса менга Умардан суюклироқ эмас!» Ойша разияллоҳу анҳонинг уйидан чиққан ҳам эди, қайтиб келиб деди: «Нима деб қасам ичдим, қизим?». Ойша разияллоҳу анҳо деди: «Аллоҳга қасамки, ер юзида ҳеч кимса менга Умардан суюклироқ эмас!» дедингиз. Абу Бакр разияллоҳу анҳу деди: «Йўқ, балки азизроқ эмас. Фарзанд қалбга яқинроқ экан». Эътибор беринг-а, Абу Бакр разияллоҳу анҳу ҳатто айтган гапига ҳам ўзини ўзи ҳисоб-китоб қиляпти.

Хулоса қилиб айтганда, биз эътибор беришимиз лозим бўлган иш, солиҳ амалларни кўпайтириш эмас, балки оз бўлса-да, тўғри ва ихлос билан чин қалбдан амал қилиш, бор эътиборимизни амалларимизнинг мақбул бўлишига қаратишимиздир. Биз амалларимизни шариат буюргандек ихлос ва самимият билан бажаришга ўргансак, ундан кейин бу амалларни кўпроқ қилишимиз мақсадга мувофиқ бўлади. Инсон қалбида ихлос таъмини тотса, Аллоҳ унга чиройли амал қилишни насиб этса ва ўзи ҳам амалининг чиройини ҳис қиладиган даражага чиқса, ана ундан кейин бу амалларни кўпайтирса бўлади. Чунки ўшанда амаллари ихлос ила чин қалбдан чиқади.

Чин дилдан ихлос ила амал қилиш учун албатта амал юқорида айтиб ўтилган беш босқични босиб ўтиши лозим. Кўпчилигимиз бирон гапни эшитишимиз билан амални бошлаб юборамиз, дастлаб амалдан бошлаймиз. Салафи солиҳлар бу шаклда амал қилмаганлар. Улар аввало эшитган ва ўқиган илмлари тўғрисида тафаккур қилишган, тафаккурдан илм ҳосил бўлиб, қалбларини нурафшон қилган. Оқибатда, бу илм уларнинг қалбини қоплаб олиб, ундан бир ҳолат пайдо бўлган. Бу ҳолатдан эса солиҳ амаллар қилиш учун қатъий хоҳиш-ирода туғилган. Сўнг мазкур тўрт босқич ниҳоясида бешинчи босқич ўлароқ амал юзага келган. Бинобарин, тўрт босқични босиб ўтган амал билан шунчаки йўл-йўлакай пайдо бўлган амал ўртасида катта фарқ бор. Бир инсон сиздан садақа сўрайди: «Камбағал-бечораман, бир-икки сўм садақа қилинг», дейди. «Марҳамат, олинг», дейсиз. Кейин яхшилаб ўйлаб кўрсангиз, нима мақсадда садақа қилганингизни ўзингиздан сўраб кўрсангиз, ғалати жавобларни эшитасиз! Нега шундай? Чунки амалларимиз тафаккур, илм, қалбдаги ўзига хос қобилият, солиҳ амал қилиш учун қатъий хоҳиш билан ҳимояланмаган бўлади.

Инсон амалдан олдин ҳам, кейин ҳам ўзини тергаши керак. Чинакам муваффақ инсон амалдан олдин ҳам, кейин ҳам ўзини ҳисоб-китоб қилади. Чунки амалдан олдинги ҳисоб-китоб алалхусус ният холислигини таъминлайди, амали билан одамларнинг розилигини умид қилишни, улардан бирон манфаат келиши ёки зарарни даф қилиш қасдини йўқотади. Агар амалини одамлар учун қилса, амали бекор кетишини, одамлар Аллоҳнинг ҳузурига борганда унга заррача фойда беролмасликларини, аксинча, барча инсонлар, ҳаттоки энг яқин инсонлари ҳам У зотнинг ҳузурида ундан воз кечишларини, рози қилмоқчи бўлган инсонларнинг диллари Аллоҳ таолонинг қўлида эканини, У зот хоҳласа ҳар қандай йўл билан уларни рози қилдириб қўйишини ўйлайди. Демак, амалдан олдин ўзни тергаш орқали қалбдан одамлар юз-хотири учун амал қилиш йўқолади.

Амалдан кейинги ҳисоб-китоб ихлос ва амалнинг сифатига қаратилган бўлади. Чунки банда гоҳида амални ихлос билан адо этган бўлади-ю, бироқ амалдан кейин шайтон унга васваса қилиши мумкин. «Қилган амалларингни одамларга айт, бу замонда сенга ўхшаган солиҳ одамлар топилиши қийин, амалларингни айт, одамлар сенга эргашсин», дея шайтон қутқу қилиши мумкин. Шундай қилиб шайтон амалдан олдин эриша олмаган мақсадига амалдан сўнг эришишга ҳаракат қилади.

أَنَّ رَجُلًا أَتَى تَمِيمًا الدَّارِيَّ فَقَالَ: كَيْفَ صَلَاتُكَ بِاللَّيْلِ؟ فَغَضِبَ غَضَبًا شَدِيدًا، فَقَالَ: وَاللَّهِ لَرَكْعَةٌ أُصَلِّيهَا فِي جَوْفِ اللَّيْلِ فِي السِّرِّ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أُصَلِّيَ اللَّيْلَ كُلَّهُ ثُمَّ أَقُصَّهُ عَلَى النَّاسِ، فَغَضِبَ السَّائِلُ عِنْدَ ذَلِكَ فَقَالَ: يَا أَصْحَابَ رَسُولِ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ سَأَلْنَاكُمْ عَنَّفْتُمُونَا، وَإِنْ نَسْأَلْكُمْ جَفَوْتُمُونَا؟ فَأَقْبَلَ تَمِيمٌ عِنْدَ ذَلِكَ عَلَى الرَّجُلِ فَقَالَ: أَرَأَيْتَ إِنْ كُنْتَ مُؤْمِنًا قَوِيًّا وَأَنَا مُؤْمِنٌ ضَعِيفٌ أَكُنْتَ سَاطِيًا عَلَيَّ بِقُوَّتِكَ فَتُقَطِّعَنِي؟ أَرَأَيْتَ إِنْ كُنْتَ مُؤْمِنًا ضَعِيفًا وَأَنَا مُؤْمِنٌ قَوِيٌّ كُنْتُ سَاطِيًا عَلَيْكَ بِقُوَّتِي فَأُقَطِّعَكَ؟ وَلَكِنْ خُذْ مِنْ نَفْسِكَ لِدِينِكَ وَمِنْ دِينِكَ لِنَفْسِكَ حَتَّى تَسْتَقِيمَ لَكَ عَلَى عِبَادَةٍ تَرْضَاهَا “[4]

Тамим Дорий разияллоҳу анҳудан бир киши «Кечаси қандай намоз ўқийсиз?» дея сўраганда қаттиқ ғазабланган эди. Чунки у тунда холис қилган амалини одамларга ошкор қилиш орқали амали бекор кетишидан қўрққан эди.

[1] Абу Нуайм. «Ҳилятул авлиё», 1902. Ибн Муборак. «Зуҳд ва рақоиқ», 1/103.

[2] Ибн Ҳазм. «Ал-мужоласа ва жавоҳирул илм», 3/338. «Ҳилятул авлиё», 3/246.

[3] Бухорий. «Ал-адаб ал-муфрад», 1/48, 84-ҳадис.

[4] Имом Аҳмад, «Зуҳд», (1/163, 1106).

Изоҳ қолдиринг