Зайд ибн Али
Тўлиқ исми – Зайд ибн Али ибн Ҳусайн ибн Али. Тақрибан, ҳижрий 80 йилда таваллуд топган. Онаси қул бўлган, Мухтор уни Зайнулобидин (Зайнобидин) Алига сова қилган ва шу тариқа Зайд дунёга келган[1]. Зайд ҳақида баҳс юритган китобларда айтилишича, у жуда ҳам шахсиятли, илмли, тақволи бўлган. Восил ибн Атога шогирд тушиб, ундан таҳсил олган. Сўнг Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ билан боғланиб, у кишидан ҳам дарс олган. Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ Зайдни жуда ҳам яхши кўрган. Абу Заҳранинг айтишича, умавийларга қарши урушга чиқишида Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ: “Унинг урушга чиқиши Бадр куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг жангга чиқишларига ўхшайди”, деган[2]. Шунинг учун бўлса керак, зайдийлар эътиқодий масалаларда мўътазилийларга яқин бўлса, фиқҳий масалаларда ҳанафий мазҳабига яқинлар.
Умавийларга муносабати
Зайд умавийларга қарши қўлига қурол олиб жанг қилган. Хўш, Зайд умавий ҳокимларга қарши бош кўтаришининг боиси нима? Жавоб қуйидагича: баъзи манбаларда айтилишича, Зайд умавийларнинг жабру ситамига қарши чиққан. Бошқа манбаларда айтилишича, Зайд умавийларга қарши чиқишни хоҳламаган, халифаликка ҳам даъвогарлик қилмаган. Лекин Халифа Ҳишом ибн Абдулмалик ва унинг амалдорлари томонидан Зайдга нисбатан қилинаётган хўрлашларга чидаб туролмаган. Аниқроғи, Зайд Ҳишомнинг Мадинадаги волийси Холид ибн Абдулмалик ҳамда Ироқдаги волийси Юсуф ибн Умар Сақафийлар ўзига атай ёмон муносабатда бўлаётганини ҳис қилган ва бу хўрлашлар Ҳишом ибн Абдулмаликнингбуйруғи билан бўляпти, деб ўйлаган. Шунинг учун Шомга бориб, халифа билан учрашиб, унга қарши бош кўтариш нияти йўқлигини айтишга қарор қилган. Бироқ халифа уни жуда хунук тарзда қарши олган. Батафсилроқ айтадиган бўлсак, воқеа қуйидагича бўлган: Зайд Шомга борганидахалифа аввал униқабул қилмаган. Зайд нима мақсадда келганинива халифа билан учрашиш ниятида эканини ёзиб,мактуб йўллаганида,халифа мактуб остига: “Мадинадаги амирингга мурожаат қил”, деб ёзиб қайтарган. Зайд халифанинг жавобини ўқиб, Мадинага қайтиб кетмасликка ва халифа билан учрашишга онт ичган.
Орадан бир қанча вақт ўтиб, халифа барибир уни қабулқилган. Зайд халифанинг ҳузуригакирганида: “Аллоҳга қасам, ким дунёга интилган бўлса,хор бўлган”, деган ва ўтиришга алоҳида жой тополмагани учун эл қатори бўш жойга ўтирган. Сўнг гап бошлаб шундай деган:
– Ё амиралмўминин, ҳеч ким, мартабаси ҳар қанча улуғ бўлмасин, Аллоҳдан тақво қилишдан беҳожат бўлмас ва ҳеч ким Аллоҳдан тақво қилар экан, хор бўлмас!
– Ўчир овозингни, қуриб кетгур! Ўзинг қулвачча бўлатуриб халифаликка интиляпсан-у, айтаётган гапингни қара, – деди халифа.
– Ё амиралмўминин, бу гапингизга жавобим бор, лекин хоҳласангиз, индамай қўяқоламан.
– Жавоб бер.
– Оналарнинг ким экани фарзандлар келажагига тўсқинлик қилмайди. Исмоил алайҳиссаломнинг онаси ҳам Исҳоқ алайҳиссаломнинг онасига қул бўлган. Лекин бу унинг пайғамбар бўлишига, арабларга ота бўлиб, наслидан инсониятнинг энг афзали Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам чиқишига монелик қилгани йўқ. Қолаверса, мени қулвачча деяпсиз, ваҳоланки, мен Али билан Фотиманинг зурриёдиман.
– Чиқ!
– Чиқаман ҳам, бундан буён сен ёқтирмаган томонда бўламан!
Шундан сўнг Зайд халифага қарши чиқишга мажбур бўлган. Зайднинг умавийларга қарши чиқиши сабабини шундай изоҳлашади. Бироқ бу воқеа қанчалик рост, қанчалик ёлғон, ёлғиз Аллоҳга аён. Шундан сўнг Зайдга ҳар қанча насиҳат қилинмасин, у фикридан қайтмади. Шиаларнинг гижгижлаши сабабли Кўфага борди. Чунки улар Зайдга ёрдам қилишга ваъда берган эдилар. Бироқ жанг бошланганидан сўнг бу ваъдалари унут бўлди ва шиалар асл башараларини кўрсатдилар. Зайднинг ўзларидан бошқа тарафдорлари айтарлик йўқ даражада эканини билганлари учун душман ҳужум қилиб келаётган бир вақтда: “Отанг Алига зулм қилган Абу Бакр ва Умар ҳақида қандай фикрда эканингни очиқ айтсанггина сенга ёрдам берамиз”, деган шарт қўйдилар. Зайд мунофиқлик қилмасдан, нафси йўлида эътиқодини ўзгартирмасдан шундай деди: “Мен улар ҳақида ҳеч ҳам ёмон гапирмайман. Отамни ҳам улар ҳақида ёмон гапирганини эшитмаганман. Улар бобомнинг (яъни, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг) ёрдамчилари бўлганлар. Мен отам Ҳусайнни ўлдирган, Ҳарра кунида Мадинага ҳужум қилган, Байтуллоҳга манжаниқ билан ҳужум қилган ва уни ёқиб юборган умавийларга қарши чиқдим”. Бу гапни эшитган шиаларнинг тарвузи қўлтиғидан тушиб, ортларига қайтишганида Зайд уларга қараб: “Мени ташлаб кетдинглар”, деган. Шундан сўнг улар “рофизийлар”, яъни “ташлаб кетганлар” номини олишган. Зайд жуда ҳам кам сонли қўшин билан қолган ва Ироқ амири Юсуфга осонгина мағлуб бўлган. Жангда ҳалок бўлган Зайд бир хандаққа дафн қилинган. Юсуф ғалаба қозонганидан сўнг халифанинг буйруғи билан Зайднинг қабрини қазиб, мурдасини бир муддат осиб қўйган, сўнг эса ёқиб юборган[3].
[1]“Имом Зайд” китобидаги таржимаи ҳолига қаралсин, 22.
[2]“Имом Зайд”, 72.
[3]Ибн Асирнинг “Комил” (5\229, 235, 242 ва 247-бетлари) ҳамда Ибн Касирнинг “Ал-бидоя ван-ниҳоя”китобига (9\329-330-бетлар) мурожаат қилинсин.
