Арабларнинг ахлоқи бузилиб, ароқ ва қиморга муккасидан кетишганди. Қўшни қабилаларга ҳужум қилиш, карвонларнинг йўлини тўсиш, қабилапарастлик, зулм, одам ўлдириш, ўч олиш, бировнинг молини тортиб олиш, етимларнинг ҳаққини ейиш, судхўрлик, ўғрилик ва зино каби иллатлар кенг тус олганди. Бу дегани мазкур иллатлар уларнинг барчасида бўлган дегани эмас. Уларнинг ичида зино қилмайдиган, ароқ ичмайдиган, бегуноҳ инсонларни ўлдирмайдиган, зулм қилмайдиган, етимларнинг ҳаққини ейишдан ор қиладиган, судхўрликдан нафратланадиган инсонлар ҳам кўп бўлган.
Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, улар асосан қуллар ёки уйининг эшигига байроқ илиб қўйган фоҳишалар билан зино қилишарди. Лекин ҳур аёллар зино қилиши нодир бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Макка фатҳида аёллардан Аллоҳга ҳеч нарсани ширк келтирмаслик, ўғрилик ва зино қилмасликка байъат олганларида Ҳинд бинти Уқба розияллоҳу анҳо: “Ҳур аёл ҳам зино қиладими?!” – дегани бунга очиқ далилдир. Умуман олганда арабларда мақтовга лойиқ сифатлар бисёр бўлган ва айнан мана шу хислатлари сабабли ислом дини уларга нозил бўлишига лойиқ саналишган. Қуйида уларнинг мақтовга лойиқ сифатлари ҳақида қиқача сўз юритиб ўтамиз:
Ақл-заковат
Араблар римликлар, ҳиндлар, юнон ва форслар каби турли хил фалсафалар билан шуғулланишмагани сабабли қалби поклиги билан бошқа миллатлардан ажралиб турарди. Уларнинг қалби ер юзидаги энг улуғ рисолат – ислом даъватини тарқатишга тайёргарлик кўраётгандек эди гўё. Улар ўша даврдаги энг зеҳни ўткир инсонлар бўлишган. Улардаги бу ақл-заковат динни тарқатиш ва уни ҳимоя қилишга хизмат қилган.
Тил бойликлари уларнинг қанчалар зеҳн ва заковатли бўлишганини исботлайди. Масалан, асал маъносида араб тилида саксонта сўз бор. Шунингдек, тулкининг икки юзта, шернинг беш юзта, туя ва қиличнинг мингта, мусибат сўзининг тўрт мингта маънодоши бор. Бу сўзларни тўлиқ ўрганиш ва ёдда сақлаш учун ниҳоятда кучли зеҳн керак бўлади.
Саховат
Араблар шу даражада сахий бўлишганки, агар уйларига меҳмон келиб, меҳмон ҳузурига тортиқ қилишга миниб турган оти ёки туясидан бошқа нарсаси бўлмаса, шу от ёки туяни сўйиб зиёфат қилган. Бунга Ҳотам Тоийни мисол қилишимиз мумкин. Унинг қанчалар саховатли бўлганини айтиб ўтиришга ҳожат бўлмаса керак. Зеро, одамлар ўртасида саховат билан танилган киши ҳотамтой деб аталишининг ўзи бунга очиқ бир далилдир.
Шижоат ва мардлик
Араблар жангда ўлиш билан фахрланишар, тўшакда ўлишдан эса ор қилишарди. Ҳатто бир арабга акаси ўлдирилгани ҳақида хабар берилганида: “У ўлдирилган бўлса, отаси ҳам, акаси ҳам, амакиси ҳам ўлдирилган эди. Аллоҳга қасам, биз тўшакда ўлмаймиз. Биз найза санчилган ҳолатда қилич остида жон берамиз” – деб жавоб берган.
Араблар учун азизлик, обрўни сақлаш, номусни ҳимоя қилиш биринчи ўринда турарди. Бунинг учун улар жонларини фидо қилишарди.
Араблар табиатан мард ва жасур бўлишган. Улар кучли инсонлар ожиз ва бечораларни, аёл ва қарияларни хорлашини пасткашлик, ёрдам сўраган инсонга ёрдам бермасликни эса аблаҳлик деб билишган.
Ҳурриятни яхши кўриб, хорликдан нафратланиш