Жумҳур уламоларнинг айтишича, оятдан назарда тутилган нарса: кимда ким никоҳдан кейин жинсий яқинлик қилган аёлини талоқ қилмоқчи бўлса, у ҳолда у билан жинсий яқинлик қилмаган икки ҳайз ўртасидаги поклик даврида ёки баъзи уламолар қўшимча қилганидек, ҳомиладорлиги аниқ билинадиган даражадаги ҳомиладор ҳолатида талоқ қилсин. Шундан келиб чиқиб, уламолар талоқни икки қисмга: суннат ва бидъат талоққа бўлганлар.
Биринчидан: суннат талоқ
Суннат талоқ деб Аллоҳнинг китоби ва Расулининг суннатига мувофиқ равишда қилинган талоққа айтилади. Суннат талоқнинг икки кўриниши бор.
Биринчи кўринишга кўра эр аёлини ҳануз жинсий яқинлик қилмаган ҳайздан кейинги поклик даврида талоқ қилади. Бунда поклик даврининг қанчалик узоқ давом этишининг аҳамияти йўқ.
Иккинчи кўринишда эр аёлини ҳомиладор ҳолида талоқ қилади.
Ибн Касир роҳимаҳуллоҳ айтади: «Суннат талоқ дегани эр аёлига жинсий яқинлик қилмаган (ҳайздан кейинги) поклик даврида ёки ҳомиладорлиги аниқ бўлган ҳомиладор ҳолида талоқ қилишидир»[1].
Бунга Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан келган ривоят ҳам далил бўлади. Унда келишича, Ибн Умар ҳайз ҳолатидаги хотинини талоқ қилади. Умар розияллоҳу анҳу буни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламга айтганларида, у зот шундай дейди: «Унга айт, хотинини қайтиб олсин. Сўнг хотини (ҳайздан) пок бўлган ёки ҳомиладор ҳолатида талоқ қилсин»[2].
Иккинчидан: бидъат талоқ
Бидъат талоқ деб Аллоҳнинг китоби ва Расулининг суннатига хилоф равишда қилинган талоққа айтилади. Бу тарзда талоқ қилиш ҳаромдир. Бидъат талоқнинг икки кўриниши бор.
Биринчиси эр аёлини ҳайз кўрган ҳолида талоқ қилиши бўлса, иккинчиси аёлига жинсий яқинлик қилган ҳайздан кейинги поклик даврида талоқ қилишидир.
Ибн Касир роҳимаҳуллоҳ айтади: «Бидъат талоқ деб эр аёлини ҳайз кўрган ҳолатида ёки аёлига яқинлик қилган ва унинг ҳомиладор бўлган ёки бўлмаганлигини билмаган поклик даврида талоқ қилишига айтилади»[3].
Мавзуга оид мулоҳазалар:
(1) Аллоҳ таолонинг «…ва идда сананглар» [Талоқ: 1] деган сўзининг маъноси «талоқ тушган вақтни эслаб қолинглар», деганидир. Чунки бу вақтга тааллуқли ҳукмлар ва томонлар учун шаръий ҳуқуқ ва мажбуриятлар бор.
Аллоҳ таолонинг талоқ тушган вақтни ҳисоблаш тўғрисидаги буйруғи фақат эрларга ёки хотинларга ёки ён-атрофдаги барча мусулмон жамоага тегишлилиги хусусида уламолар ўртасида ихтилоф бор. Рожиҳ фикрга кўра, оятдаги буйруқ мазкур шахсларнинг барчасига тегишлидир.
(2) Никоҳдан кейин эри унга жинсий яқинлик қилмаган аёл идда ўтирмайди. Шу боис бундай аёлни ҳайз ҳолатида ҳам, поклик ҳолатида ҳам талоқ қилиш жоиз. Шунингдек, эридан хулуъ (молиявий бадал эвазига талоқ қилишини) талаб қилган аёлни ҳам ҳар қандай ҳолатда талоқ қилиш мумкин.
(3) Шунингдек, кексалиги ёки аксинча, балоғатга етмаганлиги сабабли ҳайз кўрмайдиган хотин-қизларни ҳам ҳар қандай ҳолатда талоқ қилиш жоиз. Чунки уларнинг иддаси ҳайз кўриш билан эмас, балки ой санаш билан бўлади.
(4) Эр ҳайз ҳолатидаги аёлини талоқ қилса, уни қайтиб олишга буюрилади ва кейинчалик хоҳласа талоқ қилади[4]. Зеро, юқорида айтиб ўтганимиздек, Ибн Умар розияллоҳу анҳумо ҳайз ҳолатидаги аёлини талоқ қилганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам отаси Умар розияллоҳу анҳуга: «Унга айт, хотинини қайтиб олсин», деган эдилар. Мазкур ҳолатда эр аёлини қайтиб олиши вожиб ёки мустаҳаблиги борасида ҳам уламолар ўртасида ихтилоф бор. Жумҳур уламолар наздида бу ҳолатда аёлни қайтиб олиш мустаҳабдир. Имом Моликнинг фикрича, шунингдек, имом Аҳмаддан нақл қилинган икки ривоятдан бирига кўра, ҳайз ҳолатида талоқ қилинган аёлни қайтиб олиш вожиб. Ҳатто бу гуруҳ уламоларнинг айтишларича, эр аёлини қайтиб олмаса, ҳоким уни жазолаши мумкин. Борди-ю, эр ҳокимга итоат қилмай, аёлини қайтиб олмаса, у ҳолда ҳокимнинг ўзи эрнинг номидан аёлни эрининг никоҳига қайтаради[5].
(5) Эр аёлини қайтиб олгач, уни қайтадан талоқ қилмай, турмушини давом эттириши, шунингдек, аёли ҳайздан покланиши шарти билан уни талоқ қилиши ҳам мумкин. Бироқ бу борадаги ривоятлар турлича келган. Баъзи ривоятларда «Агар аёл (ҳайздан) пок бўлса ва эр уни талоқ қилмоқчи бўлса, талоқ қилаверсин», дейилади. Яъни, аёл ҳайздан пок бўлгач, эри унга яқинлик қилишидан олдин талоқ қилиши мумкин. Баъзи ривоятларда эса «то (ҳайздан) пок бўлиб, сўнг ҳайз кўриб, сўнг пок бўлмагунча талоқ қилмайди», дейилади. Бу ривоятга кўра, эр аёлини қайтиб олгандан кейинги иккинчи поклик давридагина уни талоқ қилиши мумкин.
Мазкур ривоятлардан келиб чиқиб, қайтариб олинган аёлни эри қайтадан талоқ қилмоқчи бўлса, биринчи ёки иккинчи поклик даврида талоқ қилиши хусусида уламолар ихтилоф қилишган. Имом Моликнинг фикрича, иккинчи поклик давригача кутиш вожиб. Бу фикр бу борадаги шофеий мазҳабига оид икки фикрнинг тўғрироғидир. Ибн Таймиядан нақл қилинишича, эр аёлини талоқ қилган ҳайздан кейинги поклик даврида қайта талоқ қилиши жоиз эмас. Чунки бундай қилиш бидъатдир.
Имом Абу Ҳанифа ва имом Аҳмаднинг фикрича, иккинчи поклик даврига қадар кутиш мустаҳаб, вожиб эмас. Валлоҳу аълам.
Ҳадиснинг зоҳиридан келиб чиқиб, иккинчи поклик даврига қадар кутиш вожиб деган биринчи фикр тўғрироқдир.
(6) Агар эр аёли билан жинсий яқинлик қилган поклик даврида талоқ қилса ҳам уни қайтариб олишга буюриладими?
Мазкур ҳолатда аёлни қайтариб олишга далолат қиладиган бирон далил йўқ. Имом Моликдан бу ҳақда сўралганда «қайтариб олишга буюрилмайди», деб жавоб берган[6].
(7) Аёл кишининг ҳайзи тугаса-ю, эри унга яқинлик қилмасдан бурун талоқ қилмоқчи бўлса, аёлининг ғусл қилишини кутиши шартми?
Рожиҳ фикрга кўра, мазкур ҳолатда эр аёлининг ғусл қилишини кутиши лозим. Чунки Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан келган баъзи ривоятларда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деганлар: «Абдуллоҳга айтинг, аёлини қайтариб олсин. (Ҳайзи тугаб), ғусл қилса, то (қайтадан) ҳайз кўргунга қадар кутсин. Иккинчи ҳайзидан ғусл қилса, то уни талоқ қилмагунча яқинлик қилмасин. Агар (талоқ қилмай) аёли билан турмушини давом эттирмоқчи бўлса, давом эттирсин. Аллоҳ таоло аёлларни талоқ қилишга буюрган поклик даври шу»[7].
(8) Бу борада нифос кўрган аёлларнинг ҳукми ҳайз кўрган аёллар бир хил. Эр нифос кўрган аёлини то нифосдан пок бўлмагунча қайтадан талоқ қилиши жоиз эмас.
[1] «Тафсири Ибн Касир» (4/378). [2] Муслим (1471), Абу Довуд (2181), Термизий (1176), Насоий (6/141), Ибн Можа (2023) ривояти. [3] «Тафсири Ибн Касир» (4/378). [4] (5) бандда зикр қилинган тафсилотга кўра талоқ қилади. [5] Имом Молик «Мудаввана» (2/70). [6] «Мудаввана» (2/70). [7] Саҳиҳ: Насоий (6/140), Дорақутний (4/7) ривояти.
