Ражо ибн Ҳайва (2)

0

Ҳижрий тўқсон биринчи йилда Валид ибн Абдулмалик Ражо ибн Ҳайва ҳамроҳлигида ҳажга борди. Мадинага етиб келишгач, Умар ибн Абдулазиз ҳамроҳлигида Масжиди набийни зиёрат қилдилар. Халифа масжидни кенгайтиришни мақсад қилганидан, синчковлик билан, бамайлихотир масжидни кўриб чиқишни хоҳлаган эди. Шу сабаб масжиддан одамларни чиқариб юбордилар. Масжидда Саид ибн Мусаййабдан бошқа ҳеч ким қолмади. Қўриқчилар Саид ибн Мусаййабни чиқаришга журъат қила олмадилар. Ўша вақтда Мадинанинг волийси бўлган Умар ибн Абдулазиз: “Одамлар чиқиб тургани каби, сиз ҳам масжиддан чиқиб турсангиз яхши бўлар эди”, деб одам жўнатганида, Саид ибн Мусаййаб: “Ҳар куни масжиддан чиқиб кетадиган вақтим бор. Шу одат қилган вақтимдагина чиқаман”, деб жавоб берди. “Унда туриб мўминлар амирига салом берсангиз бўлар эди”, дейилганида, “Мен бу ерга оламлар Рабби учун тургани келганман”, деб жавоб қайтарди. Умар ибн Абдулазиз Саид ибн Мусаййабнинг жавобларидан хабардор қилингач, у киши ўтирган жойдан халифани буришга, узоқлаштиришга, Ражо ибн Ҳайва эса халифани гап билан чалғитишга ҳаракат қила бошлашди. Халифанинг жаҳли тезлигини билганларидан улар шундай қилган эди. Минг уринишмасин, халифа ўтирган кишини кўриб қолиб: “Ҳов анави ўтирган ким, Саид ибн Мусаййаб эмасми?” деб сўради. “Ҳа, Саид ибн Мусаййаб, эй амирулмўминин”, дедилар ва у кишининг дини, илми, фазлу тақвоси ҳақида анчагина гапириб бердилар. “Келганингизни билганида шайх, албатта, келиб сиз билан кўришган бўлар эди, бироқ шайхнинг кўзлари яхши кўрмайди”, деб, узр баён қилган бўлдилар. Халифа: “Мен шайхни сиз сифатлаган даражада биламан, биз ўзимиз бориб, саломлашишга у киши ҳақлидир”, деди, сўнг масжидни айланиб, шайх ўтирган жойга борди, у кишига салом берди ва: “Шайхимизнинг аҳволлари яхшими?” деб ҳол сўради. Саид ибн Мусаййаб жойидан силжимаган ҳолда: “Аллоҳ таолонинг фазли-марҳамати билан яхши юрибман, Аллоҳга ҳамду санолар бўлсин. Мўминлар амири қандайлар, Аллоҳ у кишини Ўзи яхши кўрадиган ва рози бўладиган  амалларга муваффақ қилсин” деди. Халифа шайхнинг ҳузуридан кетар экан: “Асл инсон шу киши. Бу уммат салафининг асли шу киши”, дер эди.

Халифалик Сулаймон ибн Абдулмаликка ўтгач, Ражо ибн Ҳайванинг қадри, обрў-эътибори ўтган халифалар ҳузуридагидан кўра янада зиёдалашди. Янги халифанинг Ражога ишончи жуда катта бўлиб, унга қаттиқ суянар, ҳар бир каттаю кичик ишда унинг фикрини олишга шай эди.

Ражо ибн Ҳайва билан Сулаймон ибн Абдулмалик ораларида эътиборлик воқеа-ҳодисалар жуда кўп содир бўлган. Буларнинг ичида энг муҳими ҳамда Ислом ва мусулмонлар учун энг қадрлиси Сулаймон ибн Абдулмаликдан кейинги халифанинг тайинлашдаги тутган ўрни, байъатни Умар ибн Абдулазизга қилинишига қўшган ҳиссасидир. Бу ҳақда Ражо ибн Ҳайванинг ўзи шундай ҳикоя қилади: “Ҳижратнинг тўқсон тўққизинчи йил сафар ойининг биринчи жумасида мўминлар амири Сулаймон ибн Абдулмалик билан Добиқда (Суриянинг Ҳалаб шаҳрига яқин қишлоқ) эдик. Сулаймон ибн Абдулмалик иниси Маслама ибн Абдулмалик қўмондонлигида ўғли Довуд ва аҳли байтидан кўпгина кишилар бўлган катта бир қўшинни Қустантинияга юборди. Сулаймон ибн Абдулмалик Аллоҳ таоло унга Қустантинияни фатҳ қилиб бермагунича ёки вафот топтирмагунича Добиқ ерларини тарк этмасликка қасам ичган эди. Жума намозининг вақти яқинлашганида халифа мукаммал тарзда таҳорат қилгач, яшил тўн кийиб, яшил салла ўради. Ўзидан фахрланган, йигитлигига мағрур ҳолда кўзгуга боқди. Ўша кезда у чамаси қирқ ёшда эди. Сўнг одамларга жума намозини ўқиб бериш учун масжидга чиқди. Масжиддан иситмаси кўтарилган ҳолда қайтди. Кундан кунга касали зўрая бошлади. Мендан узоққа кетмаслигимни, унга яқинроқ бўлиб туришимни сўради. Бир сафар ҳузурига кирсам, ниманидир ёзаётган экан. Мен: “Эй мўминлар амири, нима ёзяпсиз?” деб сўрадим. У: “Мендан сўнг ўғлим Айюб халифа этиб тайинланиши ҳақида фармон ёзмяпман”, деди. Мен: “Халифани қабрда сақлайдиган ва Парвардигори ҳузуридаги масъулиятини оқлайдиган нарсалардан бири, ўзидан кейин одамларга солиҳ бир инсонни халифа этиб қолдиришидир. Ўғлингиз Айюб балоғатга ҳам етмаган ёш бола, у солиҳлардан бўладими ё аксинчами, сизга маълум эмас.

Халифа “Албатта, биз Аллоҳнинг (бандаларимиз) ва, албатта, биз У зотга қайтувчилармиз”, деб мусибат етган кишининг дуосини ўқиди. Сўнг: “Бу оддий бир мактуб, холос. Мен бу борада Аллоҳга истихора қилмоқчи эдим, ҳали узил-кесил қарор қилганим йўқ”, деди ва мактубни йиртиб ташлади. Сўнг бир-икки кун ўтгач, мени ҳузурига чақириб: “Эй Абу Миқдом, ўғлим Довудга нима дейсиз?” деб сўраб қолди. Мен: “Довуд ҳозир йўқ, у шу кунларда мусулмон лашкарлар билан Қустантинияда юрибди, тирикми, вафот топганми маълум эмас”, дедим. Халифа: “Унда кимни дейсиз, эй Ражо?” деб сўради. Мен: “Танлаш ихтиёри сизда, мўминлар амири” деб жавоб қилдим. Халифа таклиф этган кишиларни бирма-бир йўққа чиқариб, Умар ибн Абдулазизни айтишини кутиб турдим. Ва ниҳоят: “Умар ибн Абдулазизга нима дейсиз?” деди. “Мен уни аҳли фазл, оқил, динда салобатли, комил инсон деб биламан”, дедим. Халифа: “Тўғри айтасиз, ҳақиқатда у шундай одам. Лекин уни халифаликка сайлаб, Абдулмалик болаларини четда қолдирсам, фитна бўлишидан қўрқаман. Ўзларига уни бош бўлиб қолишини улар шундай қолдирмайдилар” деди. “Ундай бўлса, – дедим мен, – Абдулмалик болаларидан бирини унга шерик қилиб, ундан кейин халифа қилиб тайинлаш керак”. Халифа: “Тўғри айтасиз, уларни тинчлантирадиган, Умар ибн Абдулазиз халифа бўлишига уларни рози этадиган иш мана шудир”, деди. Сўнг қоғоз қалам олиб ёза бошлади: “Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм. Бу фармон Аллоҳнинг бандаси ва мўминлар амири Сулаймон ибн Абдулмаликдан Умар ибн Абдулазизга бўлиб, мен уни ўзимдан кейин халифаликка тайин этдим, ундан кейин эса Язид ибн Абдулмаликни халифа этдим. Унга қулоқ солинг ва итоат қилинг, Аллоҳдан қўрқинг, парчаланиб кетишингизни умид қилиб турганлар умидвор бўлиб қолмаслиги учун асло ихтилофга берилманг”.

Ёзиб бўлгач, мактубга муҳр босиб, менга топширди. Сўнг миршаблар бошлиғига одам жўнатиб: “Менинг аҳли байтимга айт, ҳаммалари бир жойга йиғилишсин. Уларга шуни маълум қил, Ражо ибн Ҳайванинг қўлидаги мактуб менинг фармоним. Фармондаги кишига барчалари байъат қилишсин”, деб буйруқ берди.

Ражо ибн Ҳайва воқеани ҳикоя этишда давом этади: “Абдулмалик фарзандлари йиғилишгач, мен уларга айтдим: “Бу мўминлар амирининг мактуби, унда бўлажак халифа тайин қилингани ҳақида фармон бор, сизнинг ҳар бирингиздан бўлажак халифага байъат олишимни менга амр этган”. Барчалари: “Мўминлар амирининг буйруқларини бош устига қабул қиламиз ва бўлажак халифага итоат этамиз”, дедилар. Сўнг халифа билан кўришиб, ҳол-аҳвол сўрашга изн сўрадилар. Изн берилиб, халифанинг ҳузурига киришгач, Сулаймон ибн Абдулмалик уларга айтди: “Ражо ибн Ҳайванинг қўлидаги мактуб менинг фармоним. Мен унда ўзимдан кейинги халифани тайин қилдим. Бўлажак халифага қулоқ солиб, итоатда бўлинг ва барчангиз унга байъат қилинг”.

Барчалари бирма-бир байъат қилдилар. Қўлимда муҳр босилган мактуб билан ташқарига чиқдим. Бу мактуб ичида нима битилганини халифа ва мендан бошқа бирон кимса билмас эди. Одамлар тарқалишгач, Умар ибн Абдулазиз келиб: “Эй Абу Миқдом, биласиз, мўминлар амири мен ҳақимда яхши фикрда эдилар. Саховатпеша ва чин дўстликлари боис менга кўп яхшилик қилганлар. Ўзларидан кейинги халифа этиб мени тайинлаб қўйишларидан қўрқаман. Аллоҳ учун ва ўзаро дўстлигимиз ҳурмати, менга айтинг, халифанинг мактубида менинг номим борми? Агар мен тайинланган бўлсам, ҳали фурсат борида бундан халос бўлиб олишим учун менга хабар беринг”, деди. Мен: “Йўқ, Аллоҳга қасамки, мактубдаги бир ҳарфни ҳам айтмайман”, дедим. У аччиқланган ҳолда ёнимдан кетди. Оз ўтмай, Ҳишом ибн Абдулмалик келиб: “Эй Абу Миқдом, сиз билан мен эски қадрдонмиз, бир-биримизга бўлган ҳурматимиз ҳам ниҳоятда баланд, шундай экан, халифанинг мактубидан мени хабардор қилсангиз, агар кейинги халифа этиб мен тайинланган бўлсам, жим бўламан ва агар мендан бошқа киши тайинланган бўлса, гаплашиб кўраман, чунки менинг бу ишдан четда қолишим мумкин эмас. Сиз айтганингизни эса ҳеч кимга билдирмасликка ваъда бераман”, деди. Мен: “Йўқ Аллоҳга қасамки, халифа менга сир қилган мактубнинг бир ҳарфини ҳам сизга айтмайман”, дедим. Икки кафтини бир-бирига урган ҳолида: “Халифалик менга бўлмаса, унда кимга бўлади? Абдулмалик авлодидан халифалик кетадими? Қасамки, мен Абдулмалик авлодининг саййидиман”, дер эди.

Шу гап-сўзлардан кейин халифанинг ҳузурига кирдим, у руҳи билан видолашаётган эди. Руҳи жонидан чиқаётганида қиблага юзланган бўлсин, деб, қибла тарафга бурмоқчи эдим, хириллаган товушда: “Ҳали вақти келмади, Ражо”, деди. Икки маротаба шу ҳолат такрорланди. Учинчи марта бурмоқчи бўлганимда айтди: “Энди, эй Ражо, нима қилмоқчи бўлсанг, ана энди қил. Ашҳаду ан ла илаҳа иллаллоҳ ва анна Муҳаммадан росулуллоҳ…”.

Уни қибла тарафга юзлантириб қўйдим. Оз ўтмай жон таслим қилди. Кўзларини ёпдим ва устига яшил мато ташлаб, эшикни беркитдим. Халифанинг хотини ҳол сўраб, иложи бўлса, ҳузурига кириб бир кўрайин, деб одам юборган экан, чопарга эшикни қия очиб: “Ана, қара, кечаси билан бедорликдан сўнг, эндигина ором олди, уни безовта қилмай туришсин, шуни айтиб қўй”, дедим. Чопар халифанинг хотинига бориб, шу гапларни айтганида, қабул қилиб, эрининг бир оз ухлаб ором олаётган экан, деган ўйда хотиржам бўлибди. Сўнг эшикни қулфладим, эшик тагига ишончли одамларимдан бирини соқчи қилиб: “Қайтиб келгунимча шу ердан қимирлама ва халифанинг олдига ким бўлишидан қатъи назар, ҳеч кимни киритма” деб тайинладим. Сўнг масжидга қараб йўл олдим. Йўлда йўлиққан, халифанинг аҳволи ҳақида сўраган одамларга: “Касал бўлганларидан бери бундай тинчланмаган эдилар”, дердим. Улар: “Аллоҳга ҳамдлар бўлсин”, деб хурсандликларини изҳор қилардилар. Йўл-йўлакай миршаблар бошлиғи Каъб ибн Ҳомизга одам юбориб, халифанинг аҳлларини Добиқнинг катта масжидига жамлашини айтдим. Йиғилишгач: “Амирулмўминин мактубидаги кишига байъат қилинг”, дедим. Улар: “Бир марта байъат қилдик, яна байъат қиламизми?” дедилар. Мен: “Бу мўминлар амирининг амридир. Буюрилганидек мана бу муҳрланган мактубдаги кишига байъат қилинг”, дедим. Ҳаммалари бирма-бир байъат қилдилар. Ишнинг пишиқ бўлганини кўргач: “Биродарингиз мўминлар амири вафот этдилар. “Албатта, биз Аллоҳнинг (бандаларимиз) ва, албатта, биз У зотга қайтувчилармиз”, деб халифанинг вафотини эълон қилдим ва мактубни ўқий бошладим. Умар ибн Абдулазизнинг номини зикр қилганимда Ҳишом ибн Абдулмалик ўрнидан туриб кетди ва: “Асло унга байъат бермаймиз”, деб эътироз қилди. Мен: “Аллоҳга қасамки, унда бошинг кетади. Туриб байъат қил”, дедим. У ўрнидан туриб, оёғини зўрға судраб Умар ибн Абдулазизнинг олдига келди ва: “Албатта, биз Аллоҳнинг (бандаларимиз) ва, албатта, биз У зотга қайтувчилармиз”, деб, халифалик на ўзига ва на Абдулмалик фарзандлари бўлган укаларига тегмай, Умар ибн Абдулазизга насиб этганидан истиржо дуосини айтган эди. Ўз навбатида Умар ибн Абдулазиз ҳам мазкур дуони айтди, лекин у ўзи истамаган ишига мажбур тайин қилинганидан шундай деган эди”.

Бу байъат сабаб Аллоҳ таоло Исломнинг навқиронлигини янгилаб, унинг маёғини олий қилди.

Мусулмонлар халифаси Сулаймон ибн Абдулмаликдан Аллоҳ рози бўлсин, Аллоҳ таоло олдидаги зиммасини оқлаб, ўзидан кейин солиҳ кишини қолдириб кетди. Вафодор вазир Ражо ибн Ҳайвага олқишлар бўлсин, Аллоҳ ва Росули ҳамда мусулмонларнинг имомлари учун насиҳат қилиб ўтди. Яхши ва солиҳ маслаҳатчига Аллоҳ таоло яхши мукофотлар, ажру савоблар берсин. Тавфиқ берилган ҳокимлар солиҳ маслаҳатчиларнинг тўғри фикрлари ила эзгуликларга йўлланур.

Камолиддин Иноятуллоҳ 1971-йил Тошкент шаҳрида таваллуд топган. Ўрта мактабни битиргач Бухородаги "Мир Араб" мадрасасида сўнг Тошкент Ислом институтида таҳсил олган. Турли йилларда Ҳасти Имомдаги Диний идора кутубхонасида мудир, Тошкент шаҳридаги масжидларда имом бўлган ҳамда "Абулқосим" ва "Кўкалдош" мадрасаларида мударрислик қилган.

Изоҳ қолдиринг