Масалан, намозхон бешинчи ракаатга туриб кетса, сўнг қироат ёки руку асносида бешинчи ракаатни ўқиётганини эслаб қолса, шу заҳоти ташаҳҳуд ўқиш учун қаъдага қайтади ва намоз охирида саждаи саҳв қилади. Ошиқча ракаат ўқиётганини билатуриб ўқишда давом этаверса, намози ботил бўлади.
Қиёмга туриш керак бўлган жойда ўтириб олса, масалан, биринчи ёки учинчи ракаатдан кейин икки ёки тўрт ракаат ўқидим, деган гумонда қаъдага ўтириб олса, хатосини эслаши билан қиёмга туради. Сўнг намозини тугатиб, охирида саждаи саҳв қилади.
Агар саждаи саҳв қилишни унутиб қўйса, сўнг эсласа, намоздан кейин гапирганми, йўқми, фарқсиз, эсига тушган пайт саждаи саҳв қилиб қўяди. Бироқ баъзи уламолар фикрича, орадан узоқ вақт ўтмаган бўлсагина саждаи саҳв қилади. Аммо орадан узоқ вақт ўтган бўлса, саждаи саҳв қилинмайди. Ундан ташқари саждаи саҳв қолиб кетса намоз ботил бўладими, йўқлиги хусусида ҳам уламолар ихтилоф қилишган. Тўғрироқ фикрга кўра, валлоҳу аълам, мазкур ҳолатда гарчи орадан узоқ вақт ўтган бўлса ҳам саждаи саҳв қилинади ва саждаи саҳв қолиб кетса намоз ботил бўлмайди.
Саждаи саҳвдан кейин ташаҳҳуд ўқилмайди. Саждаи саҳвдан кейин ташаҳҳуд ўқилиши тўғрисидаги ривоят, Ибн Ҳажар раҳимаҳуллоҳ айтганидек, шоз (заиф) ривоятдир.
Агар намозхон намозда бир неча бор хато қилса, «Ал-муғний» китоби муаллифи тўғрироқ деб билган фикрга кўра, хатолар жинси бир хил ёки турлича бўлишидан қатъи назар, барчаси учун бир бор саждаи саҳв қилиш кифоя қилади.
Ибн Мунзир раҳимаҳуллоҳ айтади: «Аксар уламолар шу фикрни айтишган. Бу фикр Нахаий, Молик, Лайс, Шофеий, Аҳмаднинг, шунингдек, ҳанафий мазҳабининг фикридир».
Муқтадий имомга иқтидо қилиб турган жойида хатоликка йўл қўйса, ўзича саждаи саҳв қилмайди. Аммо имом хато қилса ва саждаи саҳв қилса, унга эргашиб сажда қилади.
Агар муқтадий масбуқ бўлса (яъни имом бир ёки бир неча ракаат ўқиб бўлгач намозга қўшилган бўлса) ва имом намозда хато қилса, унга қўшилиб саждаи саҳв қилади. Бу борада имомнинг муқтадий намозга қўшилишидан олдин ёки қўшилгандан кейин хато қилишининг аҳамияти йўқ, ҳар икки ҳолатда ҳам имомга қўшилиб саждаи саҳв қилиши лозим.
Агар намозга кечикиб қўшилган масбуқ муқтадий имом салом бергандан кейин ўзи намознинг қолганини ўқиётганида хато қилса, намоз охирида саждаи саҳв қилади.
Агар муқтадий имом салом берди, деб ўйлаб салом берса, сўнг имом салом бермагани маълум бўлса, қайтадан имомга иқтидо қилишда давом этаверади ва унга қўшилиб салом беради, ўзи қилган хатоси учун саждаи саҳв қилмайди.
Нававий раҳимаҳуллоҳ айтади: «Агар муқтадий қаъдада ўтирганида қайсидир ракаатда унутиб руку қилмагани ёки Фотиҳа сурасини ўқимаганини аниқ эсласа, имом салом бергандан кейин ўрнидан туриб бир ракаат ўқиб олиши лозим. Бироқ бунинг учун саждаи саҳв қилмайди. Чунки у имомга иқтидо қилиб турган пайтида хато қилган»[2].
Масбуқ (яъни намозга кечикиб қўшилган муқтадий) имом салом бергандан кейин қолиб кетган ракаатларни ўқиш учун ўрнидан турганида имом саждаи саҳв қилса, унинг ҳукми биринчи қаъдага ўтирмай туриб кетган кишининг ҳукмидек бўлади. Бинобарин, тик туриб улгурмасидан бурун имом саждага борса, қаъдага қайтиши ва имомга қўшилиб сажда қилиши лозим бўлади. Аммо бу пайтда қиёмда қаддини ростлаб бўлган бўлса, у ҳолда қаъдага қайтмайди, намоз охирида саждаи саҳв қилади.
Саждалардан бири қолиб кетган, аммо унинг жойини унутиб қуйган бўлса, тўлиқ бир ракаат ўқиш лозим бўлади. Чунки сажда охирги ракаатдан олдинги ракаатларда қолиб кетган бўлиши мумкин. Шунинг учун тўлиқ бир ракаат ўқиш лозим бўлади.
Аммо охирги ракаатнинг битта саждасини унутган ва саломдан сўнг эслаган бўлса, шофеий мазҳабига кўра, битта сажда қилиб, ортидан ташаҳҳуд (ва салавот)ни ўқиб, сўнг саждаи саҳв билан хатосини тузатиши мумкин.
Имом Аҳмад ва Лайс ибн Саъдларнинг фикрича, мазкур ҳолатда тўлиқ бир ракаат ўқиш лозим бўлади, валлоҳу аълам.
Имом бешинчи ракаатга туриб кетса, муқтадийлар унга эргашмайди. Чунки улар намозни тўлиқ ўқиган бўладилар.
Аммо мазкур ҳолатда муқтадий бир ракаатга кечикиб қўшилган масбуқ ёки рукнлардан бирини адо этган ёки этмаганида иккиланган киши бўлса, бир ракаат ўқиб қўйиш мақсадида бешинчи ракаатга туриб кетган имомга эргашадими, йўқми?
Нававий раҳимаҳуллоҳ айтади: «Масбуқ бу ҳолатда имомга эргашиши жоиз эмас. Чунки биз аниқ биламизки, хатодан ўқиётгани учун имомнинг бешинчи ракаати ҳисобга ўтмайди»[3].
[1] Ушбу мулоҳазалар ижтиҳодий мулоҳазалардир. Уларни йиғишда Ибн Қудоманинг «Ал-муғний» ва Нававийнинг «Ал-мажмуъ» китобларига таяндим. [2] «Ал-мажмуъ», 4/143-бет. [3] «Ал-мажмуъ», 4/145-бет.
