Одам ва Ҳавво алайҳимассаломнинг жаннатдан чиқарилиши
“Аллоҳ айтди: “Бир-бирингизга (яъни шайтон инсонга, инсон шайтонга) душман бўлган ҳолингизда (жаннатдан) тушингиз! Энди сизлар учун маълум бир вақтгача (яъни ажалингиз етгунча) ерда қарор топиб фойдаланиш бор” [Аъроф: 24]. Бу сўз Одам, Ҳавво ва Иблисга қаратилган бўлиб (айтишларича, илон ҳам улар билан бирга бўлган), улар ўзаро бир-бирларига душман ва урушувчи бўлган ҳолда жаннатдан тушишга буюрилдилар.
Эҳтимол, улар иккиси (яъни Одам ва Ҳавво) билан бирга илоннинг ҳам зикр қилинишига Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ўз исботини топган ҳадисни далил қилиш мумкиндир. Ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам илонни ўлдиришга буюриб: “Илон билан бизнинг ўртамизда уруш (яъни Одам ва Ҳавво алайҳимассалом билан илон ўртасида адоват) бошланганидан буён илонлар билан сулҳ қилмаганмиз“[1] – дейдилар.
Аллоҳ таолонинг Тоҳа сурасидаги: “(Аллоҳ) айтди: “Ундан (яъни жаннатдан) ҳар иккингиз тушингиз. Айрим (зурриётларингиз) айримларига душмандир” [Тоҳа: 123],– деган буйруғи Одам ва Иблисга қаратилган бўлиб, мазкур буйруқда Одам Ҳаввони, Иблис эса илонни ўзига эргаштирган.
Айтилишича, Аллоҳ таолонинг мазкур сўзи уларнинг барчасига қаратилган иккилик сон суратидаги буйруқдир. Бунинг мисолини Аллоҳ таолонинг қўйидаги сўзида ҳам кўриш мумкин: “Довуд ва Сулаймоннинг экинзор хусусида ҳукм қилаётган пайтларини (эсланг). Ўшанда унга қавмнинг қўйлари бўшалиб кириб (уни пайҳон қилиб юборган) эди. Биз улар (чиқарган) ҳукмга шоҳид эдик” [Анбиё: 78].
Юқоридаги мазкур оят хусусидаги тўғри фикр шундан иборатки, албатта, ҳакам икки томон: шикоятчи ва айбланувчи шахс ўртасида ҳукм қилгани боис Аллоҳ таоло: “Биз улар (чиқарган) ҳукмга шоҳид эдик“,– деди.
Энди Аллоҳ таолонинг Бақара сурасидаги: “Бас, уларни шайтон йўлдан оздириб, масканларидан чиқарди ва айтдик: “Тушингиз (жаннатдан ерга)! (Сизлар) бир-бирингизга душмансиз. Энди маълум вақтгача (ажалларингиз етгунча) Ерда маскан тутиб яшайсиз”. Кейин, Одам Парвардигор тарафидан бир неча сўзлар (фармонлар) қабул қилиб олганидан сўнг Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди. Албатта, У тавбаларни қабул қилгувчи меҳрибон зотдир. “У жойдан (жаннатдан) ҳаммангиз тушинг”, дедик. “Бас, сизларга Мен тарафдан ҳидоят келганида, шу ҳақ йўлга эргашган кишиларга хавфу хатар йўқ ва улар ғамгин бўлмайдилар”. Оятларимизни инкор қилиб, ёлғон деган кимсалар эса дўзах эгалари бўлиб, унда абадий қолажаклар” [Бақара: 36-39], – деган сўзида “пастга тушириш” сўзини такрор зикр қилганига келсак, баъзи муфассирларнинг айтишича, биринчи пастга туширишдан мақсад жаннатдан дунё осмонига тушиш, иккинчисидан мақсад эса, дунё осмонидан ерга тушишдир.
Бироқ бу заиф фикр. Зеро, Аллоҳ таоло биринчи пастга тушириш ҳақида шундай дейди: “… ва айтдик: “Тушингиз (жаннатдан ерга)! (Сизлар) бир-бирингизга душмансиз. Энди маълум вақтгача (ажалларингиз етгунча) Ерда маскан тутиб яшайсиз” [Бақара: 36]. Демак, ушбу оятнинг далолатига кўра, улар биринчи пастга тушириш биланоқ ерга туширилганлар, валлоҳу аълам.
Тўғри фикр шуки, гарчи пастга тушириш бир марта содир бўлган бўлсада, Аллоҳ таоло бу сўзни икки бор зикр қилди ва ҳар иккисига алоҳида ҳукмни боғлади: биринчи пастга тушириш сўзи орқали улар ўртасидаги ўзаро адоватни ифодалаган бўлса, иккинчиси воситасида кейинчалик (яъни улар ерга тушишганидан кейин) уларга нозил қилажак ҳидоятига эргашган кишининг саодатли киши экани, аксинча, бу ҳидоятга хилоф иш тутган кимсанинг бахтсиз эканини уларга уқтирди. Гапдаги бундай услуб учун Қуръони Ҳакимда талай мисоллар мавжуд.
Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Аллоҳ таоло Одамни жаннатдан ерга туширган пайтда унга барча касб-ҳунарларни ўргатди ва унга жаннат меваларидан озуқа қилиб берди. Шундай экан, сизларнинг мана бу меваларингиз(нинг асли) жаннат меваларидандир. Фақат, бу (дунёдаги) мевалар айниб бузилади, анави (жаннатдагилари) эса (ҳечам) айниб бузилмайди“[2].
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Қуёш порлаган энг яхши кун жума кунидир. Ўша куни Одам яратилди, ўша куни жаннатга киритилди ва ўша куни жаннатдан чиқарилди“[3].
Бошқа бир томондан собит бўлган саҳиҳ ҳадисда шундай қўшимча бор: “…ва ўша кунда қиёмат қойим бўлади“.
[1] Саҳиҳ ҳадис. Ҳадисни Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан Абу Довуд (5248), Аҳмад (2/ 247, 432, 521) ва Ибн Ҳиббон (5644) ривоят қилганлар. Шунингдек, мазкур ҳадис матнини Абу Довуд (5250) ва Аҳмад (1/230) ривоят қилган Ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг ҳадиси ҳам қўллаб-қувватлайди. Умуман олганда ушбу ҳадис саҳиҳдир, валлоҳу аълам.
[2]Абдурраззоқ “Тафсир”ида (1/1/43-44-бетлар), Табарий “Жомеул баён” асарида (1/175-бет), Ибн Абу Ҳотим “Тафсир”ида (138/421-бет), Баззор “Ал-баҳруз-заххор” асарида (8/45/3030-бет), Ҳоким (2/543-ҳадис) ва Байҳақий “Ал-баъс” асарида (141/180-бет) ривоят қилганлар. Ҳадис мавқуф ҳолатида ровийлар шажараси саҳиҳдир.
Дарҳақиқат, мазкур ҳадис марфуъ ҳолатида Баззор асарида (8/45/3029-ҳадис) саҳиҳ ровийлар шажараси ила ўз исботини топган.
